Crónica dunha morte impensada

Ambosores era un mundo. A Galicia daquel tempo estaba formada por milleiros de pequenos mundos, que hoxe vemos illados, nos que había vida vizosa, que estouraba nas festas e no traballo, na escola e nos cómbaros, na igrexa e na corredoira… nas mallas, e nos enterros.

Hoxe penso en Ambosores cando na aldea escoito que as galiñas cacarexan porque puxeron un ovo; cando na igrexa soan os toques previos ao comezo da misa; cando uns mozos a cabalo pasan ao lado da casa… Pero o mellor recordo é o que evoco cando paso á beira dunha roseira salvaxe, e o meu cerebro se inunda cos olorosos recendos das flores que había no prado de Toxeiro, os amigos da taberna, que tiñan á beira da fonte lustral inmediata á igrexa, que agora é unha ruína.

A Patria da nenez

De Baudelaire a Saint-Exupéry, de Rilke a Delibes, coincídese no vencello da nenez e a patria. A cita máis coñecida é a de Rilke (“A verdadeira patria do home é a infancia”), pero eu quedo con Delibes cando afirma que “a infancia é a patria común de todos os mortais”. Eu amo á miña patria. A miña patria foi dura, moi dura, no material. Fermosa, moi fermosa, no anímico, nos sentimentos, no familiar.

A miña patria primeira reside en Vilalba, e pendente teño unha viaxe en profundidade a aquel mundo tan especial. Pero se a nenez a pasei en Vilalba, importantes anacos daquela patria (compartida) discorreron nun lugar lonxano, fermosísimo, incógnito, chamado Ambosores.

Nesta especial patria dos veráns, nos que deixaba Vilalba para ir cos meus tíos paternos, Esther e José, facer fondísimas incursións naquel rural ignoto, aprendín moito do que son. Alí aprendín o idioma, os costumes, as tradicións… tamén os medos seculares, as pantasmas, os traballos, as inmensidades, o poder da natureza…

Nesta respectable altura que se vai afastando dos setenta anos, pareceume momento de axustar contas co pasado, lembrar a nenez e as súas realidades, e facer xustiza á patria persoal, declarándome submiso á súa lembranza. E as lembranzas que empezaron a aflorar hai anos non puiden contelas máis e tiven que facelas revivir no obrigado confinamento do 2020, pero aínda precisaron repouso ata que agora van abrollando.

Afirmo que se digo nenez digo Vilalba e mais Ambosores. Pero así como a Vilalba podo acudir case cada día, recibo as súas novas, falo coas súas xentes, non podo facer o mesmo con esa singular parcela infantil que quedou ancorada para sempre “no máis fondo do meu peito”, como a lagoa de Cospeito para Manuel María.

E xa que non podo recibir máis novas daquel anaco da montaña ourolense que as que falan de soidades e despoboación, xa que a maioría das xentes que alí coñecín xa non son, non vexo máis xeito de render homenaxe ca volver alí con ollos de hoxe tinguidos de nostalxia de onte, rebuscar na miña memoria os impactos marcados como a lume, e plasmar ese cúmulo de sensacións -mesturando as actuais coas de hai máis de medio século- para deixar constancia dun lugar e dun tempo, agardando lograr transmitir algo do que a min me deixou sensacións imperecedoiras para conseguir que o que para min foi e é vital, teña interese para o que se achegue ás páxinas inmateriais que van collendo forma, corpo.

Todo por aquela patria. Todo por esa nenez que non volverá, e que me deixou marcado para sempre. E Ambosores sempre será o marco multicolor, cheo de vida, no que nos veráns discorría a miña nenez lonxana, fermosa e dura, dura e fermosa.

Vivir en Ambosores

Eu pasaba en Vilalba dez meses de cada ano, pero xullo e agosto estaban reservados para Ambosores. Na vila falábase castelán; no verán, en galego.

O de falar castelán formaba parte da estratexia dos pais humildes que pretendían para os seus fillos mellor futuro ca o seu presente. Eles sabían que o galego, na vila, era o idioma que utilizaban os labregos, os obreiros, as clases baixas. E pretendían para nós a integración na clase alta vilega, a que falaba castelán: comerciantes, funcionarios, mestres, políticos… E tiñamos, senón prohibido, tacitamente arredado, un idioma que os pais falaban entre si, pero nunca para dirixirse a nós.

O verán era a liberdade, tamén no idioma. Na aldea, fluía un idioma natural e fermoso que eu recibín desde sempre coa natural fruición que produce o desfrute dun mundo diferente, aberto, vizoso, que se abría marabilloso con toda a forza da natureza.

Na vila estaba o estudo, a disciplina, o tempo medido, a monotonía; en Ambosores estaba o desfrute, a natureza, os montes e os ríos, os labores do campo, a sensación de ser maior por colaborar no traballo dos maiores… Na vila, un réxime espartano; en Ambosores, espazo e tempo sen límites. Mesmo, aínda na humildade propia do tempo, estreiteces na vila, un mundo novo no verán.

Se miro para aquel tempo con ollos de hoxe, nada facía prever que unha lenta catástrofe ía rematar con aquel paraíso -Shangri-La, horizonte perdido- cun impacto tan brutal coma o que Platón afirma que lle aconteceu á Atlántida.

Morte lenta e impensada

Daquela, para min, a VIDA, con maiúsculas, estaba na aldea. A vila era unha creación artificial rodeada por un rural do que dependía para a mera supervivencia. Pola vila aínda pasaban as vacas dos labregos, cantaban os carros coas colleitas, partíase a leña para as cociñas na mesma rúa… Parecía que o pobo estivese a medio facer, e non houbese tempo para marcar debidamente as lindes urbanas.

Se algo parecía perigar era o pobo pétreo invadido pola vida contaxiosa do rural. E en feiras e feiróns, as aldeas invadían Vilalba, para facer valer o seu papel vital, a preponderancia dun rural imprescindible.

Pero o medio urbano tiña medios poderosos que xa entón estaban en funcionamento sen que se desen conta máis ca os que planificaban un país diferente, máis moderno, máis controlable, máis dependente do poder, onde a dispersión, o autoconsumo, a tradición, non eran valores en alza. Había que concentrar, facer depender, producir… convencer aos labregos de que o campo era o atraso, e a cidade o progreso. Que unha grande industria liberaba da escravitude a trinta pobos e a milleiros de persoas. E a aldea empezou a morrer. E un pouco, con ela, nós.

Hoxe teño aldea poboada de xente, moi preto de Lugo, porque a cidade engancha despois de vivir e traballar nela sesenta anos. E desfruto plenamente da aldea, pero non é o mesmo. Non é o mesmo porque a aldea non é o mesmo ca antano, pero sobre todo non é o mesmo porque eu son diferente, porque camiño un -agardo que longo- final do tempo teórico. A vida de neno implica ilusión, horizontes, futuro. A vida de maior é presente, inmediatez, realidades.

A Ambosores resérvolle a miña mellor versión, o neno que fun, o neno feliz que fun naquel pequeno país. E aínda que as memoria de maior non teñan a garantía da imparcialidade precisa, agardo que o agarimo que Ambosores e as súas xentes me provocaron sempre, me axuden a ser fiel a aquela realidade que só os moi maiores lembramos, e que temos a obriga de transmitir sen máis obxecto ca deixar constancia dunha terra e dun tempo onde se podía ser feliz por quen era un, máis ca polo que tiña. Un mundo incriblemente fermoso que só volvera se é certo que os tempos son cíclicos e que o campo pode de novo volver á vida.

Foi unha morte lenta e impensada. Temos que gardar memoria de Ambosores. Agradezo que me acompañedes para lembrar aquela terra tan chea de vida. Para lembrar aquela vida tan preto da terra.