Cousas da vida (dos felices?) 60

Cousas da vida dos felices 60

División da propiedade

Primeiro vivimos -refírome á miña estadía no verán- na Ferraxosa, que visto desde a capitalidade de Ambosores queda colgada aló enriba, á dereita, como se tivese perigo de esborrexer costa abaixo. Alí foi onde aprendín ese principio de tirar pola terra cara arriba, para que non se achaie e queden os terreos na parte alta sen terra labrantía. Foron poucos anos alí, os primeiros. Meus tíos vivían nunha das tres casas da aldea… Dúas, na parte superior, sobre un penedo, a de Serra e a de Rafael Restrebada. E máis abaixo, ao pé do penedo, a de meus tíos. Foi o primeiro lugar máxico que vin na miña vida. Cando meus tíos baixaron para Ambosores, o lugar vendéronllo a Rafael Restrebada, con quen tiñan moi boa relación, sendo padriño dunha das súas fillas.

Tería eu nove anos cando baixamos para Ambosores. Resulta que en Ambosores vivía miña tía Carmen, irmá de Esther, na compaña de Consuelo, unha vella parente á que ía herdar. Pero a Carmen, solteira, deulle por irse para Cuba, onde tiña familia. E organizou todo para irse, deixando no seu lugar a meus tíos para, se lle ía mal, volverse, e se non, fosen eles os que herdasen -e coidasen- a Consuelo.

E non volveu. Pero polo peor dos motivos. Fomos despedila a Vigo. Embarcaba no navío Silver Star, un gran transatlántico, e ía na procura do futuro. Era nova, para os tempos de hoxe: 37 anos. E pasaron os días. Pero nunca chegaría á Habana.

Nun escuro episodio do que nunca nada se soubo, a pesar de que na viaxe ía tamén un veciño moi viaxado, miña tía Carmen caeu ao mar… E de nada valeu o consabido “Hombre al agua!!!”, xa que desapareceu nas profundidades.

Gardo un recorte publicado polo xornal El Ideal Gallego o 27 de decembro de 1955, no que -pragado de erros e fabulacións- se conta o acontecido nas augas do Atlántico. A Carmen agardábana na Habana parentes que a “reclamaban”, e ela non puidera subtraerse á tentación da aventura. Na mesma viaxe ía un veciño -lembro que se dicía que era do Azcoito- do que nunca volvemos saber.

Os familiares da Habana seguiron o tema con atención, e andando o tempo mandaron un dossier con todo o que a prensa publicara sobre o tema… Recordo recortes do Diario de la Marina e algúns outros, que foron desaparecendo a medida que fomos aproveitando os folios que os soportaban. Souben o que era un dossier de prensa, pero souben tamén que o destino dun dossier de prensa non debe ser o que nós lle demos.

Máis de medio século despois alguén, supoño que da familia, instou no xulgado de Viveiro a declaración do pasamento de Carmen. Era 2007. Tería daquela 89 anos, polo que deduzo que nacera no 1918. Tamén da existencia dese trámite souben dezasete anos despois, reavivándome a memoria da tía que quixo emigrar pero non chegou ao seu destino.

Velaquí que estábamos en Ambosores, nunha casa na parte superior da igrexa, pegada a outra, a dos veciños Vitorina e Vicente, que resultaba ser exactamente igual ca a nosa. Andando o tempo souben a razón. Resulta que en tempos era unha casa soa, pero ao existir dous herdeiros nalgún momento decidiron partir polo medio e, suponse, todos contentos.

A resultas daquela división, a casa partiuse pola metade, erguendo un muro polo medio… Como estaba nun pequeno desnivel, pola parte de diante quedaron as entradas pero baixando dous chanzos víñase a acceder ás cociñas, e un pouco máis abaixo ás cortes que tiñan saídas laterais independentes. E na parte superior, subindo tres ou catro chanzos, pero pouca diferente, os dormitorios e resto das dependencias, máis un altillo que servía para gardar de case todo pero ao que non se subía case nunca

Casa de Vitorina

As cociñas eran de lareira, aínda que coido que Vitorina logo puxo a cociña económica. Cambeleira na lareira, da que penduraba o pote dos cochos. Á beira da cociña, un banco no que teño durmido unhas sonecas históricas. Detrás dela, a portela que daba á corte das vacas. E á beira, outra portela que -véndoa- non se sabía a onde daba, porque abrías, mirabas, e só se vía escuridade. Cando miña tía quería darlle de comer aos cochos, abría as portas e, confiando en que sabía o que facía, tiraba por ela o que os ranchos ían comer… Nunca vin como funcionaba o sistema, pero acabei crendo que era verdade porque cochos habíaos, e non morrían de fame.

A casa de meus tíos, debaixo das silvas

Falei de que partiron a casa pola metade, pero o mesmo pasou con todas ou case todas as fincas. Así, a finca que quedaba ao lado da casa da Vitorina (a que tiña as riquísimas peras das que falo noutro lugar desta crónica), quedou para aquela parte da familia mentres que a inmediata a aquela, a “Finca da Escuela”, quedou para Consuelo, e logo para meus tíos. Pola mesma razón, a finca inmediata á casa de meus tíos era para eles, e a seguinte para Vitorina. E igual partición se fixo coas leiras que quedaban preto da igrexa, as do lado do cemiterio, e así sucesivamente con todas as leiras, cos montes, con todo… E a cada lado da casa orixinal, partida en dúas, fíxose cadansúa eira -unha xa estaría feita- co lugar para os palleiros de palla e de herba seca, mantendo os carreiros iniciais para o servizo das fincas. Postos a partir, por certo, tamén partiron polo medio os cabanos que había fronte á fachada da casa… O que ocorre é que os cabanos dos veciños ampliáronos, algún convertido en vivenda, e o de meus tíos só servía para gardar o carro vello, unha moa de afiar que practicamente non se utilizaba, e para ir eu ler con tranquilidade e soidade absoluta cando lle daba por chover e eu non quería durmir a case obrigada sesta.

De xeito que moi axiña aprendín o que era o minifundio… partir polo medio cando eran dous os herdeiros. Non sei o que pasaba cando os herdeiros eran máis, pero cabe supoñelo. Menos mal que meus tíos non tiveron fillos, e acabou herdando o lugar miña prima Josefa, que tivo unha filla soa… E os veciños tiveron tamén un fillo só, Jaime, bo amigo meu de pequenos, co que as propiedades, hoxe en día practicamente a bravo, seguen intocadas como hai máis de medio século. Pero o de partir pola metade a propiedade non parecía un sistema demasiado racional, e se aínda así quedaron dúas propiedades xeitosas, cabe supoñer que en tempos foi unha casa ben potente.

Supoño que o mesmo pasara co resto das casas da aldea chamada Iglesia, capital da parroquia… E as propiedades, ou eran de Manuel de Penabade, dos Tojeiro da taberna, de Martiz, dos irmáns Durán, de Vitorina ou nosas, agás algunha do iglesario, todas elas alternadas, o que evidenciaba partición similar nalgunha outra casa, con doazón á Igrexa incluída.

En tempos, de Ambosores a Ourol íase ao médico, a don Carlos, ou mercar medicinas. A capital do concello era escala para chegar a Viveiro, ou a Xan Branco, lugar onde desembocaban todos os carreiros que cruzaban o Sarrón, para coller o coche dos Veiga para Vilalba ou para Lugo.

Hoxe, Ambosores só ten un par de casas habitadas na súa capital, e non chegan a media ducia en toda a parroquia.

Facíase a luz! (eléctrica)

Tiña o seu aquel o sistema de iluminación, rústica prolongación da luz do sol. A miña primeira nenez aldeá na Ferraxosa iluminouse con candil de gas, que non precisaba de soporte específico. Se era na cociña ou na habitación, colocábase sobre calquera moble. Ou -especialmente nas cortes- cravábase en calquera lugar da parede, xa que ao efecto tiña unha parte punzante na base que encaixaba en calquera fendedura.

Sen que a miña vista fose nunca boa, daquela tiña unha sensibilidade visual propia da nenez, e desfrutaba lendo á luz do candil… Pouco importaba que se vise pouco con aquela luz, que fumease abundantemente e cheirase a gas… e que atraese a todo tipo de animais voadores, singularmente as avelaíñas, que eran especialmente apreciadas porque se coidaba que cada unha delas era o anuncio de que o carteiro traería carta nos próximos días. E unha carta sempre era un acontecemento.

Na Ferraxosa, o Cuarto Novo era para o neno. Meus tíos durmían nun cuarto corrido con fiestras que daba ao fronte da casa. Miña avoa, no remate do primeiro andar, nun a xeito de baldaquino. E eu, no Cuarto Novo, que non sei quen ou por que o construiría, xa que os meus tíos non tiveron fillos, e a familia non tiña trazas de precisar máis espazo.

O Cuarto Novo tiña fiestra á parte traseira da casa, por onde escorrían as augas que procedían da casa, e había plantadas flores e vexetais que daquela me parecían exóticos…

Xa “abaixo”, en Ambosores, aínda que pervivían os candís pequenos e máis altos, apareceu o carburo… Os candís de carburo -Carburo de Aluminio- non ulían tan mal coma os de gas, duraban máis, e daban unha luz branca moito máis potente. Funcionaban con pedras de carburo que, ao incorporarlles auga, producían gas inflamable que ao arder proporcionaba unha luz que, ademais, non tremía coma a dos candís de gas.

En Ambosores descubrín un enxeñoso sistema de produción de enerxía eléctrica, proba evidente das ansias de progreso das nosas xentes.

Abaixo, no río Sor, fixeron unha represa para acumular a auga, que derivaban por un caneiro como para un muíño, pero neste caso para a produción de enerxía eléctrica. Dependía da época do ano -da auga do río- pero era un avance fantástico.

A auga desviada polo caneiro, caía sobre un rodicio que ao xirar movía unha dínamo, e esta xeraba electricidade. Este era o esquema básico do sistema produtor de enerxía.

Desde a planta produtora saían os cables de condución eléctrica ata o pobo, quizais medio quilómetro monte arriba (todo era moi costento), e no pobo, distribuíase polas casas.

O máis orixinal do sistema, con selo a mesma instalación, era o rústico sistema de acendido e apagado. Porque había que aforrar auga durante o día para as horas da noite. Polo tanto, había que “botar a luz” ao anoitecer, e apagala pola mañá. Non recordo como se distribuía o traballo, se por quendas ou o que vivise máis preto, ou o que máis axiña necesitase a luz. O que si lembro é o orixinal sistema. Tiña que ser manual, que non era tempo nin lugar para automatismos. Polo tanto, ademais dos cables que conducían “a luz”, había outro para o sistema de acendido e apagado.

Á beira da casa reitoral montouse unha roda na que se enroscaba ou desenroscaba, segundo o caso, o longuísimo cable que no río abría a trapela para que pasase (ou non) a auga ao sistema. Cando procedía “botar a luz”, enroscábase cable para que a trapela se erguese, e deixase pasar a auga. Polas mañás, á inversa, soltábase cable para que a trapela, polo seu propio peso, pechase a comporta, o rodicio deixase de recibir auga e a dínamo deixase de intentar producir enerxía, co conseguinte aforro de auga na represa para a noite seguinte.

Tan orixinal e doméstico sistema permitía que en cada casa se acendesen un par de bombillas, especialmente nas primeiras horas de funcionamento, para poder ver para muxir as vacas, cear, falar véndose, e pouco máis, que (sobre todo no verán) segundo a auga ía minguando, así os filamentos incandescentes das bombillas ían languidecendo, transformándose en vermes luminosos que non tardaban en extinguirse.

Non había lugar para ningún aparato eléctrico. Non había, xeralmente, aparatos eléctricos. Pero a min aquilo seguíame parecendo o máis semellante a un paraíso. E síguemo parecendo.

Pasaron os anos. E no Boletín nº 2 do Concello de Ourol (Xuño, 1981), o alcalde, Euloxio Xesús Rubert Méndez, informa do Plan de investimento prioritario de 1981, con cargo ao Plan Estatal de Acción Especial para Ourol, entre o que está (nº 244) a Electrificación de Sisto e Ambosores, por 32.023.077 pts., das que o concello aporta 3.202.308.

Pedía o alcalde colaboración para “axudarse uns a outros para que as obras non atopen ningún impedimento á hora de acometerse”, concretando nos “sempiternos problemas de paso que poñan en xogo a electrificación dun vecindario”.

A enerxía que chegou tarde

Pero á parte dos candís de gas e de carburo, e do orixinal sistema de produción de enerxía eléctrica que imperaba en Ambosores, aínda me falta falar do sistema ambulante de iluminación para desprazamentos nocturnos, basicamente composto por un fachuco de palla.

Certo que había focos que utilizaban unha descomunal pila de petaca, pero supoño que o custo era elevado e non sempre estaba ao dispor do usuario. E as noites podían ser claras ou escuras, e as congostras coas paredes elevadas aumentaban esa escuridade. Para combater, polo menos parcialmente, esa escuridade, estaban os fachucos de palla.

A materia prima era a palla do palleiro, útil para case todo. Para estrar as cortes, para facer camada máis cómoda a unha cocha a punto de parir, mesmo para o gando que comía a palla seca para entreterse, para colocar debaixo das patacas e outros froitos postos a secar… e para os fachucos.

Era toda unha arte quitar do palleiro palla longa que se trenzaba e volvía a trenzar de maneira que se formaba como unha tea, que cando ardía facíao moi lentamente, xa que a palla quedaba moi apertada e non quedaba moito espazo para que circulara o osíxeno queimador. E cando ardía, non facía lapa senón que só era brasa que permitía unha moi lenta combustión e un pouco máis longa duración.

Supoño que un fachuco daqueles podía durar polo menos media hora, que era tempo abondo para permitir ir de noite desde Ambosores á Carcallosa, a Baroso ou ao Outeiro… problema solucionado. Ninguén pensaba que aquilo puidese producir ningún incendio; todo estaba perfectamente controlado.

A taberna

A taberna era o centro do pobo… Estaba por unha parte a casa dos da taberna, e logo a taberna, separadas entre si por medio cento de metros. Era a familia dos Toxeiros, que se vivían na casa con ese nome, logo tiñan a taberna propiamente dita. Que se chegaba un cliente e quería comer algo, ou tomar en confianza cuns amigos, nos baixos da casa da taberna, nun par de habitacións ou na cociña, eran atendidos… Pero a verdadeira taberna quedaba un pouco máis lonxe, máis preto da igrexa, onde normalmente funcionaba só a planta baixa, cun mostrador longo, e alí expendíase todo tipo de alimentos non perecedoiros, queixo de Castela e latas de sardiñas especialmente. Poñíanse chatos de viño, e constituía lugar de reunión, especialmente á volta da misa dos domingos antes de que cada quen collese camiño para a súa casa.

Como daquela non había recollida do leite de xeito periódico, o que non se consumía na casa aproveitábase exclusivamente en fabricar queixos que logo se levaban ás feiras de As Pontes, Muras, Viveiró… ou se deixaba mamar o tempo que querían os becerros, que nunca tiñan présa -nin tampouco súas nais- en ser destetados.

A vella taberna

E de repente, ao final dos anos cincuenta, unha auténtica revolución… a desnatadora. Era unha máquina, instalada na mesma taberna, que permitía separar a nata do soro, e á que os veciños acudían coa súa modesta produción diaria para deixar a nata que a máquina producía e volver á casa co soro para a alimentación do gando… Non sei o que facían despois con ela, aínda que cabe supoñer, dada a carencia de sistemas de arrefriado, que cada día terían que ir na besta ao Sisto ou a Ourol, levar o produto da nata para o seu traslado á correspondente industria transformadora.

O piso da casa da taberna non se usaba máis ca nas festas da Asención (sic), para xantares familiares, de xentes que traían a comida e alí consumían a bebida… Dígoo porque teño visto xentes festeiras asomadas ás fiestras, pero nunca alí subín, que eu recorde.

As festas propiciaban tamén o rexurdir dos cabanos existentes ao fronte da igrexa parroquial… Nos días de choiva, alí nos xuntabamos os rapaces a xogar. Nas festas convertíanse en concorridos bares, que días despois aparecían ateigados de chapas de Cervezas El León, e non sei cantas cousas máis, que daquela non había a variedade de agora. Debía, iso si, ser unha novidade… porque un ano cansámonos de recoller chapas de Zumos Turia, que a saber que fermosura lles viamos, de repente constituían un elemento precioso no noso paupérrimo coleccionismo.

Serra portuguesa

Diante da escola descubrín un estraño dispositivo que tiven que preguntar para que servía… era un entramado de madeiros que me dixeron servía para serrar. Logo souben que o serrado “ao estilo portugués” precisaba dunha instalación así, situándose un dos serranchíns arriba e outro embaixo para darlle máis forza e polo tanto mellores resultados ao difícil proceso de obter travesas serrando á man as árbores cortadas naquela difícil xeografía.

Os tempos avanzaron, e poucos anos despois Paco Ramil, curmán de miña nai, que casara na Ferraxosa coa filla de Serra, Otilia, montou unha pequena industria de traballo da madeira, movida mecanicamente, que introduciu a modernidade na aldea. Creo recordar que primeiro o motor movíase con gasóleo, sendo un novo avance a chegada da enerxía eléctrica en potencia suficiente como para mover o pequeno motor dun par de cabalos.

Verónica Prieto, en “Orol, anacos da nosa historia” (2015), fala doutra industria dentro da parroquia, a fábrica de “apeiros de labranza, sachos, carros, marcos para ventás e incluso camas” que en Santar tiñan Jesús Soto Piñón e a súa familia. Usaban madeira de carballo, bidueiro, castaño e freixo das fragas da zona, e dela sacaban táboas para pisos con destino a O Sisto e Ambosores, rodicios para muíños e todo tipo de produtos de madeira…

Vendían para Grañas, San Pantaleón, Muras, O Sisto e ata Vilalba. Todo funcionaba coa auga, para o que tiñan unha canle de arredor de trescentos metros de longo que aínda hoxe ten auga, que tamén daba servizo a un lavadoiro inmediato.

Auga nas casas

Polo seu propio peso. Así chegaba a auga corrente ás casas de Ambosores… Polo menos ás dúas casas xemelgas do alto da igrexa. As outras seguro que tiñan a súa propia traída. A xente de Ambosores era moito de arranxarse co que había, e buscar solucións prácticas e sinxelas. O da luz eléctrica, por exemplo, era antolóxico e simbólico.

Mentres en Vilalba, pobo de tipo medio que nos parecía unha pequena cidade, non tiñamos traída de augas para as casas, naquel perdido Shangri-la entre as montañas de Ourol xa a tiñan, en cantidade variable segundo a época do ano, pero a auga fluía polas tuberías e aparecía na cociña de meus tíos con toda naturalidade.

Bebedoiro para as vacas

Viña dun manancial que recordo había non lonxe das casas, un pouco máis alto que estas, e desde o manancial chegaba ao depósito que había nunha finca a bravo fronte -congostra por medio- á Leira da Escola. Desde alí, tuberías ata as casas. Vese que a capacidade do manancial era bastante, porque desde este depósito sacouse unha derivación que levaba a auga á beira do camiño, logo estrada, de xunto á escola, onde se construíu un bebedoiro para que as vacas, ao volver dos lindeiros, puidesen calmar a sede e chegasen ás cortes sen precisar máis auga.

O muíño

O muíño da Ribeira era un anaco especial de natureza que me gustaría volver a ver… Había que cruzar o río por onde non había ponte. Ir de pedra en pedra ata chegar á outra beira. E logo, xa polo caneiro, ir á beira da auga ata chegar ao muíño do que se contaban contos e lendas, sendo unha delas -ao parecer, desgraciada verdade histórica- que naquel muíño se dera unha auténtica batalla no tempo da Guerra Civil, cando un grupo de “escapados” se fixera forte no interior do mesmo, e a porta fora materialmente acribillada polos balazos da garda civil, superiores en número, que arrasaran con aquel foco de resistencia.

Nos meus tempos o muíño era un remanso de paz… E chamaba a atención que estaba atendido por unha muiñeira noviña, que vivía soa naquela soidade. Eu lembro unha rapaza de lenda, fermosa e falangueira, que ao dicir dos veciños era visitada por un rapaz da parroquia con maior asiduidade da que esixían as muiñadas da casa…

O que tiña que pasar, pasou, e a muiñeira deu a luz un neno. E nada máis souben do tema, aínda que ben me gustaría saber como acabaron aqueles amores, que foi da rapaza, que foi do neno que agora superará con moito o medio século… Mesmo me gustará visitar de novo o muíño, se é posible achegarse a el pola previsible faramalla que rodeará o seu acceso.

Feiras que eran festas

Viveiró, Muras e As Pontes, ademais da das Grañas, eran as feiras máis importantes. Sen esquecer San Pantaleón de Cabanas. Os puntos mencionados, ademais de Viveiro, foron as grandes viaxes, auténticas excursións, feitas desde Ambosores.

O primeiro mar que vin, pero era moi pequeno para recordalo, foi en Ortigueira, onde me levou miña nai pasar uns días á casa de Alicia e José, amigos da familia de Tras do Río. Eu pouco máis facía que andar. Vería o mar, pero non tiña por que acordarme despois.

Así que o primeiro recordo que teño do mar é do mar de Viveiro, a onde fun co meu tío unha xornada de feira ou festa, non lembro ben. Sei que aquel mar me impresionou.

Como levábamos os zapatos de camiñar polas corredoiras de Ambosores, un limpabotas achegouse a nós para ofrecer os seus servizos, que meu tío rexeitou porque -pensou- á volta volveriámonos poñer tal como viñamos… O que pasou foi que a palabra non respondeu exactamente ao que quería dicir, e contestoulle: “Non, señor, que se nos van poner peor.”

Cheo de asombro, o limpabotas non acertou máis que a replicar: “Home… iso é falar por falar!”. E aí morreu o conto.

Figuriñas de Teixido

Sen que fosen feiras, lembro unha vez que meus tíos foron a San Andrés de Teixido… Aquel día non me levaron con eles, supoño que pola dificultade da viaxe, que era certamente complicada pola distancia, pola difícil comunicación, e polo grandísimo cacho que había que camiñar. Prometéranme traer un agasallo especial -as figuriñas de San Andrés- que eu agardaba como o Santo Advenimiento… Cando as recibín, polo tamaño, pola sinxeleza, quedei un pouco defraudado… Pero cando me explicaron o significado, a procedencia, o proceso de confección, foron medrando na miña imaxinación e acabaron sendo especiais símbolos do país descoñecido no que estaba empezando a adentrarme.

Esta miña memoria non me permite lembrar cal era o medio de transporte para a feira de Muras. Quizais na Cuca, sendo eu o único que a montaba, quizais no coche do Sisto, que daba servizo ás feiras pero non chegaba ata Ambosores, senón que -o mesmo que a estrada- durante moito tempo, quedou un bo treito antes da Carcallosa, pero aínda así nos parecía un avance desmesurado aquela posibilidade de transporte e comunicación.

Lembro as feiras das Pontes, que a esas si que se ía a cabalo. Tanto a de Muras como a das Pontes utilizábase moitas veces como punto de entrada ou de saída… e desde Muras ía para Vilalba con algún feirante veciño, no coche dos da empresa O Noso… e desde As Pontes, nalgún coche da mesma empresa que facía o servizo da feira.

Para chegar á feira de As Pontes a unha hora hábil, había que erguerse ás tres da mañá, e camiñar de noite durante unhas boas tres horas… Amencería pasado Tras do Río, lugar coñecido por ser a aldea natal de miña nai, xa preto da estrada que viña de Ortigueira… Lembro chegar ás Pontes, onde vivían meus avós maternos, arredor das nove da mañá, podendo comprobar que era certo que o calzado co que se camiñaba non era co que se entraba na vila, senón que o emporcado polo camiño se gardaba nunha leira da entrada da vila, calzando outro máis lixeiro para estar máis presentables.

Tanto Muras como As Pontes (que daquela, aínda que xa tiña “A mina”, non era aínda o gran pobo industrial que logo foi) eran pobos pequenos, tranquilos, illados, que coa feira cobraban unha vida especial, convertendo en case festa aquel acontecemento que nas Pontes era os días 1 e 15 do mes, e en Muras o día 9.

En Muras empezaron a erguer un gran edificio para unha cooperativa, que nunca se rematou de construír, precisamente en fronte dun local onde todas as feiras ía unha perruqueira de Vilalba, a Maruja do Severino (tamén perruqueiro), nai de Bernardo García Cendán, logo bo amigo, gran crego e sociólogo. A viaxe mensual facíaa Maruja para atender unha nutrida clientela que contaba con ela para estar ao día nos coidados do pelo e nas modas que viñan do mundo exterior.

Ambosores en festa

A festa grande da parroquia era a Ascensión… Aínda que se nos fiamos da pronunciación habitual entre os ambosoreños era “A Asención”. Era unha festa tradicional, multitudinaria, que xuntaba arredor da igrexa a un inmenso xentío que se repartía entre a mesma igrexa, os arredores, as inmediacións do palco da música e as tabernas que se montaban nos cabanos que todo o ano agardaban solitarios á beira dos eucaliptos.

Os ramistas non tiñan que esforzarse demasiado na organización. O máis complicado era escoller unha orquestra que animase os festexos, e xa estaba. Porque o programa incluía misa solemne na igrexa, coa orquestra no palco para, no momento de alzar, interpretar o Himno Nacional… Pasado o tempo xa era o Himno Galego. Pero tiveron que pasar moitos anos.

Base do antigo palco da música

Despois da misa, procesión cos santos arredor da igrexa, sempre acompañados pola orquestra, e logo a sesión vermú, que quizais daquela aínda non se chamaba así, pero cumpría as mesmas funcións que na actualidade: a orquestra tocaba unhas pezas para que as xentes exercitasen o baile antes de ir para as casas a comer. Loxicamente, o público de pola mañá era esencialmente masculino porque, especialmente nas casas nas que había invitados, as mulleres quedaban ao cargo da cociña mentres os homes cos invitados gozaban da festa antes do xantar. E para o xantar, os músicos repartíanse polas casas dos ramistas, onde eran atendidos a corpo de rei.

A casa onde recalaran meus tíos tivo que ser importante tempo atrás. Xa dixen que na Leira da Escola víase o recorte que lle pegaran á finca para poder nese recorte edificar a escola dos Habaneros. Pois o palco da festa, á beira da igrexa, tamén estaba construído no fondal da Finca da Igrexa, quedando totalmente rodeada polo cómbaro da finca, ateigado de castiñeiros. Estaba feito de madeira, tellado con lousa e solado con pedra. Era pequeno pero moi xeitoso, podendo acoller unha orquestra das de aquela, que non tiñan problemas de megafonía, nin lucerío, nin nada que se lle parecese.

Banco xunto ao palco da música

Recordo que para as Festas da Ascensión dun ano contrataron á Orquesta Nueva Lira, de Vilalba, na que todos os músicos eran veciños e amigos meus, que se desprazaron a Ambosores nun antigo coche negro no que cabían todos e mais eu, que me levaron con eles para a festa. Levaban co maior dos coidados un micrófono, que viñan de mercar, para a mellor sonoridade das actuacións. O micrófono ía na man dun dos compoñentes, que o levaba envolto cun pano protexéndoo de calquera contratempo. Era todo un anticipo do que ía vir en canto á revolución do son nas orquestras.

Naqueles comezos dos anos sesenta, os que superábamos por pouco a ducia de anos de vida, comezabamos a desfrutar das festas, intentando bailar coas rapazas. Todos os anos facíame o propósito de aprender a bailar, para participar como os demais. E todos os anos seguía o mesmo. A estas alturas da vida, sesenta anos despois, xa esquecín ese propósito.

Resucitou a festa

Na edición de Ferrol de La Voz de Galicia do 14 de maio de 2013, unha fotografía acredita que, de novo, volveron celebrarse as Festas da Ascensión, despois de case vinte anos.

A crónica mencionaba que “os festexos comezaron o sábado con bombas de palenque anunciando os festexos. Logo, a iso do mediodía foi a misa e a continuación a procesión, á que asistiron moitos ambosorenses nados na parroquia e hoxe espallados por distintos lugares de Galicia e incluso no estranxeiro. A sesión vermú estivo a cargo da orquestra Xente Nova, que tamén ofreceu a súa música na verbena da noite acompañada do dúo Calima. O domingo, un auténtico día de primavera e moi soleado -ó contrario do sábado, con frío e con algo de chuvia- repetíronse os actos relixiosos e a sesión vermú foi amenizada polo dúo Venus. Entre os asistentes atopábase o señor Lino Pernas Penabad, que vive no lugar da Igrexa e quen ós seus case 91 anos amosaba ledicia por volver a ver a festa da súa aldea despois de case dúas décadas”.

Seguiron as festas. E no 2015, as informacións da prensa evidenciaron a complexidade municipal en canto á parroquia de Ambosores se refire. Así, a edición de A Mariña do xornal El Progreso anuncia a celebración das festas na parroquia de Ambosores (Ourol), mentres que a edición da Chaira o mesmo xornal fala de Ambosores (Muras).

A última referencia que atopamos corresponde ao 23 de maio do 2023, en El Progreso, edición de A Mariña, que anuncia as festas patronais desta “parroquia ourolesa”.

Os cabalos

Méndez Ferrín no Faro de Vigo (25/07/2009), “No fondo dos espellos”, menciona que Estrabón (ano 63 a. C.) conta que os Kalakoi, ou sexa, nós, tiñan moitos cabalos e que acostumaban facer holocausto deles ao seu deus da guerra, e menciona que Plinio explicaba a velocidade das eguas mediante o feito destas ser fecundadas polo vento.

O cabalo galego, ou faco galiciano, constitúe a única raza equina identificada claramente no Quixote de Cervantes. E Sarmiento (1745), no Coloquio de Rústicos, falando do traslado dos restos de Felipe V de Madrid a La Granja indica: “Outros en cabalos / con ricos arreos / iban tan garridos / como Gerineldo. / Mais outros en bestas / ou facos galegos / non iban tan postos / como os cabaleiros”.

O poeta Xosé María Pérez Parallé certifica que: “Dende a Cabana teixida / manda o vento un asubío / xurde da Pena Toxosa / un rincho longo e bravío”.

Hai moitos anos, pola Gañidoira, vindo de Viveiro, entre a néboa, atopei de súpeto un grupo de cabalos, coido que tan despistados e sorprendidos coma min. Puido ser unha traxedia, pero non pasou nada.

Meus tíos tiñan unha egua no monte. Daquela aínda había bestas e vacas no monte. Daquela aínda o monte era dos veciños. Os animais vivían en liberdade, e só de cando en cando se ían buscar, xa para marcalas xa para utilizalas nun momento dado. Un día eu fun testemuña do difícil que podía ser atopar a Cuca, a nosa besta.

Meu tío pretendía ir á feira do Viveiró… Como Viveiro, pero con acento no “o”. Hai que dicilo porque ten habido camioneiros que puxeron “Viveiro” no GPS pensando en ir a Viveiro, e o GPS, que non pensa nin traballa en galego, levouno por unha estrada a un lugar co que el non contaba. Era ben máis pequeno, moi fermoso, cómese moi ben, pero o camioneiro non tiña a quen descargarlle a mercancía que levaba.

Pois iamos a Viveiró á feira… desde Ambosores. A cabalo. Pretendíamos ir a cabalo. Así en liña dereita, eu calculo que non habería máis dunha ducia de quilómetros… pero pretendíamos ir a cabalo. Senón os dous, polo menos eu, mais as cousas que levásemos ou trouxésemos da feira.

Madrugamos. Moito. Tanto que cando chegamos ao alto da serra, a pé, de noite, meus tíos e máis eu, aínda era de noite… Meu tío calculaba que a Cuca tiña que estar por alí, porque a viran por aquela zona había pouco tempo. Pero seguridade, ningunha. E alí estabamos os tres, de noite, con lúa clara, iso si, buscando na besta. Meu tío berraba: "Cuca, ven…! Cuca, toma!", e a Cuca que non aparecía. E así, unha e outra vez, subindo e baixando do monte, por entre os toxos, por lugares que logo plantaron de pino e nin sequera os pinos medraron… Eu estaba asombrado, porque me parecía imposible que o sistema funcionase. E só agardaba que meu tío cansase do sistema e decidise que nos fósemos a pé, que tampouco era para tanto a distancia. Pero el, inasequible ao desalento.

E ao final, funcionou… Non lembro como, pero a Cuca apareceu, aguantou que lle puxesen a albarda, que eu subise nela, e nos levase a Viveiro. E chegamos á feira.

Eran outros tempos, claro, pero que ben lles viría aos meus tíos a innovación que hai uns anos se puxo en marcha nos Ancares para controlar as vacas transhumantes que van desde Cervantes ou Navia de Suarna ata os montes de León, ás que os seus propietarios lles colocaron cadanseu GPS para saber en todo momento onde se atopan, e que están ben.

Casas pechadas

Xa daquela había casas pechadas, algunhas en ruínas. Vendo tanta vida arredor, producíame unha sensación estraña ver casas pechadas, sen uso, sen xente. Unha estaba aínda máis arriba da nosa casa, cara ao Outeiro. Esa, simplemente, deixara de estar habitada, pero mantíñase dignamente en pé. Coido lembrar que era propiedade da familia dos Toxeiros da Taberna. Pero había outra da mesma familia, medio en ruína, pasada a Panda do Acibeiro, e fronte ao Coto, unha devesa de meus tíos que ocupaba a parte alta dun coteno e logo ía baixando cara ao río, e nela meus tíos algúns anos cavaban roza e plantaban non sei se trigo ou pan -alí, chamábase pan ao centeo-.

Fronte ao Coto, xa digo, nun lugar que se me antollaba ben fermoso, nunha ladeira, había unha vella casa cuns antigos prados á beira, que había tempo quedara en soidade e íase esborrallando sen remedio. Conservaba os restos dun fermoso corredor exterior, tamén con perigo de caer. Moito teño soñado con facer alí a casa ideal para retirarme o tempo que as ocupacións me permitisen. Nunca foi posible, por distancia entre outros moitos motivos.

Baixar do Coto…

Entre os traballos incribles daquel tempo estaba o da “roza”, esencialmente masculino, para roturar terreos salvaxes, a monte, e facelos rendibles para o cultivo do cereal.

Facía falla a forza dun home potente para, co legón, arrincar pedazos de media cuarta de grosor e de arredor de medio metro cadrado, para descubrir debaixo terreo fértil.

Os terróns así arrincados amontoábanse, e prendíaselles lume, e ardían lentamente, durante días, para que, ao consumirse, producisen abono para a colleita desexada.

Pois meu tío cavaba roza no Coto, que viña ser prolongación montesía das súas propiedades, a onde se levaba as vacas a pacer, se recollía mulime ou fentos, e na roza, pan, pantrigo ou centeo.

Non tería lembrado a roza que meu tío cavara no Coto se non fose porque me acordo do medo que eu pasaba cando vía vir o carro cargado cos mollos ata alturas imposibles, gardando un equilibrio insultante, rodando polo camiño de pedra que viña desde o Coto ata a Panda do Acibeiro. O camiño estaba marcado na pedra polas rodadas que os carros foran deixando no decurso dos anos, dos séculos… Aquel camiño, á parte o servizo das fincas, ía cara ao Muíño da Ribeira, aló no fondo. E cando o carro viña cargado de xeito descomunal comprobábase que o peralte -daquela non sabíamos o que era unha cousa así- en lugar de inclinar o carro cara adentro, cara ao monte, facíao ao revés, cara o fondo desnivel que non era precipicio pero impoñía…

Que a cousa tiña o seu problema dicíao o feito de que o meu tío abandonaba a corda de guiar as vacas, e xa non recordo se as deixaba soas ou non, pero o que si recordo é que collía unha forquita do mulime, que non só tiña as gallas en paralelo senón que, coma se fose unha man, tiña unha galla máis como se fose un polgar para agarrar mellor. Pois ía pola zona máis perigosa, apuntalaba a carga coa forquita, e empuxaba de tal maneira que era a única forza que facía que a carga de pan mantivese a verticalidade. A min parecíame que en calquera momento o carro envorcaría sobre el, ou que soborlevaría ás vacas empuxándoas costa abaixo ata un destino imprevisible. Pero nunca pasou nada. Ou moi bos eran os labregos de entón, ou a Divina Providencia empregábase máis profundamente que na actualidade.

A “Forestal” e os incendios

Por certo, que nunca souben exactamente o que pasaba xa daquela cos incendios forestais… E non conseguín que meu tío se pronunciase claramente, senón con medias palabras, dando a entender que sabía pero sen dicilo, entendendo que eu tiña que saber que as agresións que os labregos sufriran co tema dos montes, que lles foran arrebatados, xustificaba calquera lume que queimase o que era deles.

Foi a finais da década dos cincuenta cando lles roubaron os montes aos meus veciños de Ambosores… e de moito máis lonxe. Sen moito resultado práctico.

Antes os veciños tiñan gando no monte, que non producía moito pero tampouco daba traballo ningún. Xa falei da Cuca, que meus tíos tiñan no monte vivindo en liberdade, á que só ían buscar en caso de necesidade. E no monte había vacas que só preocupaban á hora de ir coller as crías que lles naceran. E de repente, os montes, comunais ou coa fórmula que fose, pero que os labregos sabían que eran deles aínda sen dividir, colleunos o Patrimonio Forestal do Estado para neles plantar pinos.

Ao principio non houbo moito problema porque para plantar os piñeiros, “a Forestal” acudiu aos verdadeiros especialistas para plantalos. E os labregos tiveron un certo tempo de emprego rendible xa que Patrimonio pagaba ben, e o traballo non era máis duro que cavar as rozas, que daquela todos domesticaban con moito menos resultado económico.

Os enxeñeiros dicían como había que plantar e onde. E os labregos contratados para ese traballo plantaban os piñeiros, sabendo -iso si- que pouco resultado ían dar porque os montes que plantaban non daban mais ca queirogas, e aínda estas pequeneiras. Pero que labrego ía discutir o tema aos enxeñeiros, máxime cando pagaban ben o traballo en tempos nos que o traballo por conta allea era practicamente descoñecido?

Claro que unha vez plantados os pinos non se permitiron animais no monte. Nin ovellas, que depenicaban todo, nin vacas, nin bestas… os montes xa non eran dos labregos, senón que eran do Patrimonio Forestal, e este estaba ao que estaba.

Os que tiñan razón, polo menos neste caso, eran os labregos, que sabían moi ben o que podían dar de si os montes da contorna. E pódese comprobar, medio século despois, que a maioría dos piñeiros que daquela se plantaron non pasaron dos tres ou catro metros, e nunca chegaron a dar madeira.

Cando os incendios proliferaron, era xa o remate dos anos sesenta, e ninguén sabía quen queimaba os montes… Certamente, os labregos non puideran perdoar, pero emigraran ou morreran. E cando -eu xa estaba lonxe e ía moi de tarde en tarde a Ambosores- lle preguntaba a meu tío, el contestaba con medias palabras, con “Ti xa sabes…”, ou “Tiña que pasar”, e tamén “Non saben quen queima porque non queren saber”. En fin, que vostedes xa saberán abondo sobre o tema.