Aqueles inesquecibles veráns

Pensar en Ambosores

Un busca Ambosores de Ourol, e atopa un mundo. E ten que esquecer o resto para que as árbores non impidan ver o bosque. As lembranzas de Ambosores están aló, na distancia máis lonxana do interior… Que se hai máis de sesenta anos daquelas vivencias, mirando cara adentro parecen aínda máis lonxanas.

Hai, certamente, espoletas que disparan eses recordos, que cada vez que no meu interior se fan presentes, fanme lembrar os versos de Machado que afirmaban que a súa infancia eran “recuerdos / de un patio de Sevilla / y un huerto claro donde madura el limonero”… Cando a miña infancia domina o meu ser, só teño dúas lembranzas que aseñoran o cúmulo de recordos: Vilalba e Ambosores. Vilalba, o lugar onde vivín, onde estudei, onde sufrín e desfrutei, onde me fixen maior antes de tempo, onde souben que era home porque as circunstancias me esixían adiantar responsabilidades e asumir papeis que adiantaban a miña maduración. E Ambosores, o paraíso terreal, o lugar da liberación, de fartura, que cada verán me afastaba dunha realidade ingrata para poñerme en contacto coa natureza, coa Galicia profunda, con xentes que tiñan unha cultura superior, que a sociedade que se ía modernizando non recoñecía nin estimaba.

Vilalba

Vilalba era a realidade crúa… Ambosores, un paraíso de liberdade, sen obrigas, sen deberes, sen traballos, onde podía asumir obrigas, deberes e traballos porque o ser humano ten atavismos difíciles de explicar, e gozaba sendo maior, participando nos traballos labregos, falando coa xente, aprendendo a fala e os costumes dunha civilización antiga, que andando o tempo sería a miña civilización, a miña cultura, a miña realidade…

Xa dixen que entro en Ambosores, naquel Ambosores de outrora, de dous xeitos posibles: pola nostalxia e pola proximidade física. Pola nostalxia, en calquera momento do día e da noite, en calquera momento da vida onde teño que explorar vivencias e acontecementos, de lingua ou de cultura. Porque eu fíxenme culto en Ambosores, xa que alí asumín o ser galego, a fala dos galegos, os costumes ancestrais, os labores cotiáns, os valores e as crenzas. E pola proximidade, cada vez que vou en coche a Viveiro desde Lugo ou desde Miño (onde paso parte do verán), especialmente para participar na Mostra Folclórica Internacional, na que empecei a ser condutor e presentador con moi pouco máis de trinta anos, e sigo a selo agora que quedan lonxe os setenta. En canto entro na estrada de Viveiro, entro en Ambosores, precisamente porque na miña estadía ambosoreña tiña contactos con estes lugares… Muras, As Pontes, Viveiró, polas feiras… Viveiro, por ser a capital… Ourol, pola visita a don Carlos, o popular médico da capital do concello.

Agora lembro Ambosores cando paso polo empalme de Muras… Xa non se pasa polo Mesón de Vázquez, onde naceu Antía Cal, e que se me antollaba un lugar cheo de misterio… Xa non se pasa por Xan Branco, onde se collía o camiño cara a Sebrán, punto intermedio para chegar ao Sixto… E especialmente cando vexo o letreiro que marca o comezo da estrada cara ao Sixto, en tempos difícil e costenta, hoxe case unha autovía.

Hai pouco fixen unha brevísima visita a Xan Branco, que xa non queda na estrada, que queda medio escondido, e só vin dúas portas medio abertas e unha luz eléctrica acesa no piso. A taberna, pechada. A taberna onde esperábamos que pasase o coche dos Veigas para ir cara a Vilalba, ou onde baixabamos do coche e entrabamos para tomar forzas para emprender as tres horas de duro camiño.

Xan Branco

Alí aprendín, sendo pequeno, a beber unha especial bebida que agora é de coñecemento xeral, e que todos piden como unha “clara”. Entendo que daquela era unha bebida especialmente feminina, tolerada para os nenos. Lembro a miña tía pedindo unha xerra grande, onde se botaban un par de cervexas grandes de El León, e se completaba con gasosa, resultando unha bebida refrescante que sabía a gloria.

Visitar Xan Branco resultoume frustrante. O conxunto urbano é agora moito máis pequeno do que figuraba na miña imaxinación e na miña memoria, e a maior parte das portas están pechadas. Sino maldito da civilización, do progreso, da escapada cara ás cidades dunhas xentes, as miñas -eu fixen o mesmo-, ás que ninguén se ocupou de explicar as vantaxes da vida no rural, nin se lles facilitaron en tempo as condicións para mellorar a súa miserable existencia. E cando se procuraron, foi demasiado tarde.

Pasamos anos e anos comentando que a xente para vivir no rural precisaba adecuadas estradas, electrificación xeitosa, teléfono, servizos… E debíamos estar equivocados porque cada vez que chegaba un destes elementos ao rural íase a xente cara á cidade, quizais considerando que o que alí chegaba era mellor, máis fermoso e máis barato desfrutándoo na cidade. Ademais, na cidade estaba todo pavimentado, non había que traballar duramente no campo e había postos de traballo que permitían vivir dignamente. E onde as mulleres non tiñan que traballar por dous, ou se o facían -que si, como en todos os lugares-, parecía que non era tan sacrificado como no rural.

E a isto chegamos… A que Ambosores, na actualidade, sexa terra sen habitantes. Desapareceron os resistentes contra todo tipo de elementos, xente maior cansada de agardar por tempos mellores, sabendo que nunca, nin agora, nin mañá, os tempos serán “chegados”.

Mediado o século XX. Chegar

Como todos os paraísos, era difícil daquela chegar a Ambosores… Un podía ir por Muras, e desde alí por unha difícil estrada que chegaba ata o Sisto… Logo abriron outra pista polas Louseiras, onde agora reinan “os eólicos”. Desde o Sisto, aínda había un bo traxecto ata Ambosores, pasando polo Pé da Veiga, Os Campos e A Carcallosa. 

En As louseiras...

Seguro que tamén se podía ir desde As Grañas, pero nunca fixen ese camiño máis que como destino, para ir á Feira, atravesando O Arganzo, un bosque de castaños moito máis ca centenarios, á beira do río, desde A Ferraxosa… Tamén se podía ir desde Ourol, pero era bastante máis lonxe, ou iso nos parecía. Para min, que ía desde Vilalba, o punto para apearme do coche dos Veigas, que facía o traxecto Lugo-Viveiro era Xan Branco, un par de casas á beira da estrada, punto final da civilización. 

Desde Xan Branco, a pé… Só unha vez fixen en solitario o traxecto de pouco menos de tres horas de duración. Desde Xan Branco todo era subir ata o alto da serra, que o “Serrón” era a primeira barreira para chegar ao paraíso… Só unhas casas, Sebrán, quedaban no camiño ata O Sisto… e o traxecto cubría a primeira hora e pico de camiñada. Era o máis difícil, e cando chegabamos ao Sisto xa nos parecía ter cumprido a nosa misión, cando aínda quedaban media ducia de quilómetros…

Antiga empresa de transportes

O Sisto, que hoxe en día non parece ter vida, tiña tres tabernas, unha en cada extremo do pobo, e a de Encarnación no medio… Na do extremo máis preto de Ambosores tiña a súa sede unha empresa de transportes con coche das feiras, especialmente para Muras, As Pontes, Ourol e Viveiro, que foi todo un adianto para as comunicacións na comarca. 

Antiga taberna da Encarnación

Unha lenda urbana quere que Encarnación sufrise algunha que outra mordida das forzas da orde de Ourol, que repostaban naquel lugar ao seu xeito. Non teño probas. Como tampouco as teño daquel episodio que se contaba dun amigo de meu pai, do Outeiro, Aurelio de Blanco, que se lle puxo farruco aos abusadores desordenados cantándolles nunha festa aquelo de “Yo soy un hombre del campo / no entiendo ni sé de leyes / pero soy de la opinión / que el que me busca me encuentra”. Nunca tiven a ocasión de preguntarlle a Aurelio se fora certo o do canto e posterior malleira civil.

O Sisto era importante poboación, atendendo ás “medidas” daquel rural. Tivera feira, no lugar do Vilariño, a capital, aprobada o ano 11 (1911), á que acudía “toda clase de ganados y frutas del país”. Celebrábase o terceiro sábado de cada mes, e sempre na véspera da segunda feira de Viveiro.

O Sixto, Morto

Desde o Sixto fórase abrindo unha estrada modesta, sen asfaltar, pero moi útil, que foi avanzando polo Pé da Veiga, Os Campos, Santar, A Carcallosa… Á Carcallosa tardou ben en chegar. A estrada rematou durante moito tempo nunha pequena chaira na que se fixo unha explanada para que o coche da feira puidese dar a volta. A estrada pasou da Carcallosa, e chegou a Ambosores, pero xa aquel paraíso deixara de ser meu… E irme para Lugo a traballar fíxome, definitivamente, maior, afastándome daquela terra, demostrándome que xa non había paraísos, e se os había, deixaran de ser meus. 

A estrada chega á Carcallosa

Só unha vez fixen en solitario o camiño entre Xan Branco e Ambosores… Foi na Ascensión de 1965, tiña eu xa dezaoito anos… Fomos miña nai e máis eu á festa. E como as condicións laborais eran daquela máis estritas cas de agora, se o xoves era festa, o venres había que traballar, e ese día fun en moto de Ambosores a Vilalba. Levoume o curmán de meu pai, Adino da Veira da Fraga. Desde alí, no coche dos Veigas a Lugo, e volta nos mesmos Veigas ata Xan Branco. Aínda que xa era maiorciño, meu tío non debía confiar moito no meu camiñar, que cando cheguei a Ambosores, medio de noite, pola congostra, xa meu tío saíra á miña procura, preocupado pola tardanza. Nunca máis volvín “á Ascensión”, e ben que o sinto, que moi axiña desapareceu do calendario da parroquia, e logo de todos os calendarios.  

Esther Ramil e Mercedes Paz, en 1972

Logo chegábase en coche... E mentres viviron os meus tíos, adoitabamos ir por Santos a levar flores ao cemiterio, mesmo andando o tempo con Merce, a miña muller, e Toni e Teté, os fillos, que saboreaban brevemente as fermosuras do lugar, corrían polos arredores, probaban a froita silvestre e xogaban coas crías dos animais domésticos. 

Gustaríame agora levar os meus netos… pero nada é igual. Xa non é que non estean os meus tíos, que non están. E que non está case ninguén. Ambosores é hoxe un deserto.

Xa en coche, algunha vez teño ido a enterros… Non fun ao renacemento da festa da Ascensión… Seguro que xa non coñecería a case ninguén festeiro. Nos enterros si, que coñecía a todos os vellos da contorna, e aos que estaban fóra pero acudían ás celebracións fúnebres… E os anos, que igualan case todo, igualaron aos da miña idade cos que eran maiores cando eu era un neno. Xa non hai distancias entre as velleces.

Por aquí, daquela vía principal, entrou o tractor

Chegar hoxe en coche xa non é un acontecemento… Todos estamos motorizados, e para un enterro ateigamos de coches o corazón da aldea. E iso faime lembrar aquel acontecemento singular do comezo dos anos sesenta cando vin chegar a Ambosores, pola congostra, xa que aínda non había estrada, un tractor que viña cargar madeira nun dos montes da parroquia.

Aqueles inesquecibles veráns…

Eu pasaba no paraíso ambosoreño o tempo do verán. Ás veces, ata dous meses. Dábame tempo de participar na sega, nas mallas, na recollida da herba, na recollida dos fentos, e ata en facer esterco nas mesmas leiras, en pirámides truncadas ou prismas nos que se alternaban capas de estrume e esterco das cortes para -unha vez curtida a estrume- dispoñer de abundante abono.

Xulio, verán de 1964

Nin tolo me deixaban coller a fouciña, xa non polo exemplo da miña gran cortada na man esquerda, senón que por principio, os nenos non collían fouciñas… os pequenos, claro. Pero, iso si, participaba noutras accións que a min se me antollaban xa non complementarias senón residuais, coas que non desfrutaba. O mesmo que alindar os animais. Escapaba deste traballo sempre que podía.

Unha vez segado o centeo, as aveas, e especialmente o trigo, atábase o produto da sega, e na mesma leira, ata que se facía o traslado á meda, confeccionábanse os medeiros de xeito que se chovía, ao quedar o froito en posición vertical, non se mollaba e, polo tanto, non se apedraba.

Atado o cereal, restaba recoller as espigas que quedaran ciscadas polo terreo, e esta era tradicional ocupación dos nenos. A petición dos maiores non se facía esperar: “Recollede as espigas, neniños, que con todas as que recollades imos facervos unha bola ou unha rosca”.

Como ao final todo se xuntaba, o segado e o ciscado, eu nunca dei comprendido como era posible que aquilo que eu recollía con esforzo e dedicación ía destinado a facer unha bola da que eu ía desfrutar. Cheguei á conclusión de que era un dicir, que nunca pensaran en retribuírme proporcionalmente ao esforzo ou ao resultado, senón que era simplemente unha forma de animarme -menuda forma!- para que cumprira o que me pedían. 

Aínda así, os nenos aplicabámonos con fruición á recolleita das espigas que ían quedando entre os regos, gozando co traballo e sabendo que o noso esforzo era recoñecido e apreciado.

Unha das mellores fincas, hoxe plantada de eucaliptos

Non sei en que época se recollen as peras, pero si sei que a súa zafra duraba unhas cantas semanas, xa porque as peras durasen na pereira, xa porque empezásemos moi cedo a saborealas. Eu tiña dúas zonas de actuación máis directa, as dúas moi preto das casas dos meus tíos, as dúas propiedade de dous veciños da mesma capital da parroquia.

As de máis preto, as de Vitorina, que quedaban tan á man, camiño da taberna, da casa do cura, do centro do pobo… que daba gloria pasar por baixo das árbores e guindar un par de saborosas peras. Lembro que eran pequenas, con moita auga, e aínda que sabía que nin Vitorina nin Vicente, o seu home, me tiñan ningunha perda delas, eu procuraba facelo ás agachadas… Aínda agora coido que a froita roubada sabe moito mellor. 

Había un fato de pereiras pequenas, vellas, que daban gran cantidade de froito pequeno, das que a metade daban ao camiño de a pé pola finca, e a outra metade quedaban máis adiante, xa fóra do camiño. Eran un manancial inesgotable de agradable froita, ao que os propietarios non lle prestaban moita atención, e que supoño que ao final ían parar á maseira das vacas, agás, claro, das que foron parar ao meu estómago. Quedou para sempre, na miña lembranza de neno e na miña imaxinación, o sabor incrible daquela froita que a un neno dun pobo pequeno, no que a única froita estaba na tenda da señora Serafina, na Porta de Cima, lle parecía procedente directamente do paraíso terreal.

E estaba logo unha pereira solitaria, de Manuel de Penabade, mesmo á beira do cemiterio parroquial. Aquelas eran unhas peras diferentes, grandes, macizas, que viñan máis tarde. Se as outras eran unhas peras de confianza, caseiras, domésticas, estas eran unhas peras case de importación, estrañas ao lugar, por iso máis saborosas, e por quedar un pouco máis lonxe da casa, máis á vista, menos visitadas.

As visitas tanto a unha pereira como ás outras eran fugaces, como a medo, temendo que se me chamase a atención. E o certo era que os propietarios non lles prestaban moita atención, e seguro que tampouco tiñan ningún problema en que o veraneante infantil lles fixese unha visita de cando en cando. Pero se o medo fai gardar a viña, como quere o refrán, por medo ao que me dirían sempre visitei o eido das pereiras fugazmente e ás agachadas.

Na orixe de todo, A Ferraxosa

O de por que se lle chamaba Ferraxosa á primeira das aldeas onde vivimos tíveno moi claro desde o principio… Debía haber xacementos de ferro por toda a parroquia, especialmente ostensibles nas fontes de auga, onde a cor do ferro brillaba en todo o seu esplendor.

Rafael Restrebada e mais eu, tamén por similitude de idade, eramos amigos, e andábamos bastante xuntos. E temos ido varias veces ver as fontes… Tres casas, tres fontes. Para as nosas respectivas casas, escollíamos as fontes menos ferruxinosas e mellor conservadas. A Serra, por ausencia, sempre lle quedaba a peor. A peor, aparentemente, que posto a explotar as augas férreas, a saber…

Non lembro se na casa había traída de auga, pero tampouco teño memoria de ir coller auga ás fontes. Estas estaban lonxe da casa, máis ou menos medio quilómetro, que é moito para desprazarse. Tres casas, tres fontes… unha por cada casa, a cada cal máis ferruxinosa. Alí bebían as vacas cando viñan de pacer. E algunha outra solución tiña que haber, aínda que non a lembro, cando os de Serra tentaran facer un pozo no fondo do penedo onde estaba erguida a súa casa, sen chegar a conseguilo, quedando o pozo como unha obra inconclusa, sen dúbida porque atoparan outra veta aproveitable. As vellas fontes, por quedar lonxe ou por ser ferruxentas, non se utilizaban para o consumo humano, pero si para as vacas, que non poñían ningún reparo en beber aquela auga. Pero había outra solución.

A vella casa da Ferraxosa

Para un neno era unha curiosidade e un medo tremendo o xeito que tiñan meus tíos de conseguir auga ocasionalmente. O xeito sería perfectamente homologable ao que contemplamos en pobos africanos con dificultades para a obtención deste líquido, que precisan efectuar grandes desprazamentos, e logo utilizar a forza dos brazos para sacar das profundidades unha auga barrosa que parece imposible valla para consumir.

Neste caso a auga debía ser ben boa, xa que viña das profundidades, si, pero dun tremendo buraco de boca estreita que había nunha chousa na parte superior da camposa de xunto ás casas. Un ía subindo polo monte arriba, e de repente aparecía un burato medio tapado cunha lousa que só permitía meter un caldeiro estreito para sacar auga atándolle unha corda. 

Non teño nin idea sobre a profundidade que o pozo podía ter… Porque tirar unha pedriña e tardar en escoitar aló ao fondo o choque coa superficie da auga non proporcionaba ningún dato científico, e o único que se conseguía era formar na miña fervente imaxinación a idea de que aquilo non tiña fondo, e se o tiña era moi lonxe… 

E aquel pozo no medio do monte tomaba no meu cerebro proporcións desmesuradas, da medida do medo que me daba a posibilidade de coarme inadvertidamente por aquel descomunal furado que, ao meu ver, non debía ter fondo

Nós, os Xices

Quen eramos nós?… Pois a rama familiar de Ambosores, centrada primeiro na Ferraxosa, éramos os Xices. E viñamos da Penamoura, que anda aló polo Freixo, lugar onde nunca cheguei… Pero nunca fomos moitos, aínda que a estas alturas vexo Xices polo Freixo, por Viveiro, Ourol ou As Pontes… En Ambosores, que eu saiba, só quedan na Beira da Fraga os parentes máis directos de Adino, e en Lugo, de Edmundo, curmáns benqueridos de meu pai.

Da Penamoura viría o meu avó paterno, Vicente Giz García, que morreu novo, deixando viúva -tamén nova- á miña avoa, María Chao Durán. Establecidos na Ferraxosa, tiveron catro fillos: Jesús, que casou no Pereiro con María Franco, e tivo tres fillos que andando o tempo foron vivir a Viveiro, Marité, Carlos e Josefa. Josefa, a máis nova, do meu tempo, morreu mediada a segunda década deste século. 

José Antonio Giz

Logo, José Antonio, meu pai, que casou con Esther Ramil de Tras do Río, no Freixo. Carmen, que morreu na travesía cara á Habana. E Esther, que casou con José Sierra Bellas e quedou a vivir na mesma aldea para logo baixar a Ambosores.

De esquerda a dereita, José Sierra, Esther Giz, Carmen Giz, Xulio Xiz e Esther Ramil

Tanto meu avó como meu pai morreron moi novos. Meu pai, a punto de cumprir os trinta e nove anos, cando eu tiña cinco. Eses antecedentes de vida curta fixeron que meu tío José coidase que a min me podería pasar o mesmo, que morrería novo. E así llo dixo á miña sogra, mesmamente o día da voda, quizais querendo previla do que podía pasar.

Afortunadamente, comigo rompeuse a racha, porque xa non teño perigo de morrer moi novo. Aínda que teño que recoñecer que cando andaba pola idade que tiña meu pai ao morrer, asomaba por tras da orella unha certa preocupación, non fose ser que o meu tío tivese algún tipo de coñecemento especial que eu nin intuía. Pero xa digo que o tempo demostrou que por ese lado non había de que preocuparse.

Aínda que a maioría dos parentes ambosoreños eran por parte dos Xices, tamén tiña un Ramil na Ferraxosa, xa que Francisco Ramil, curmán de miña nai por parte dos do Turrullón, casara con Otilia Serra, e vivían na casa situada na parte alta do penedo ferraxoseño. 

De miña avoa teño poucos recordos… Era eu moi pequeno cando morreu. Sempre co pano á cabeza, vestida de negro, con touca no inverno, de cara aguzada, faciana tristeira… Levábase ben con miña nai, aínda que se vían de tarde en tarde. 

Era así como misteriosa, e a xente supoñíalle saberes estraños… Dicían que botaba as cartas, que era algo adiviña, que tiña libros de ler e desler… Vaia por Deus… Eu coido que era unha muller labrega, que quedou soa con catro fillos, e que tivo que facer milagres para sacalos adiante e vivir. Nunca lle vin botar as cartas, e se houbo libros estraños na casa nunca chegaron a min. Era un produto do seu tempo, unha viúva de morto que -como dixo Rosalía- ninguén nunca consolou e viviu tempos moi difíciles e moi escuros, negros.

E falando dos xices… Como tal, acabámonos. Non o sangue, que ten afortunada continuidade garantida, si o apelido, tendo en conta que só os fillos o transmiten en primeiro lugar. Nos meus inmediatos antergos, miñas tías Carmen e Esther non tiveron descendencia. Meu tío Xesús do Pereiro, tivo un fillo e dúas fillas, e ese fillo -Carlos Giz-, unha filla… E pola miña parte, fillo e filla, o apelido irase extinguido nos fillos de Laura e Sabela que o herdarán en segundo lugar, o mesmo que xa o posúen os fillos de Teté, a miña filla.

Non é este pranto pola desaparición dun apelido que sempre me parece sonoro, senón constancia de que o sangue segue aínda que a vella denominación desapareza.

O medio ferrado

Ás leiras empecei a ir moi cedo… Era lóxico, xa que ao pasar o verán na aldea, participaba na actividade diaria da casa dos meus tíos que, ao non ter fillos, tiñan en min un obxecto de atención especial, e o que eu prefería -xa non digamos o que pedía- era practicamente dogma de fe.

Con poucos meses empecei a veranear en Ambosores… Supoño que xa andaba, pero pouco máis. E meus tíos deron en levarme ás fincas nas que traballaban, especialmente nos traballos da sega.

E como ao principio -xa dixen que as fincas eran manifestamente costentas menos a da escola, que era chá e case cadrada- situábanme no cómbaro, nun asentamento especial propio do meu tamaño. Déronlle especial utilidade a un medio ferrado, que xa non se usaba para medir o gran. E foi aquel medio ferrado o meu primeiro trono vital. Lémbroo como nun soño, pura imaxinación, pero sempre sinalaron aquel obxecto especial para lembrarme que os primeiros tempos do verán ambosoreño un medio ferrado foi abondo para conter a miña humanidade.

Medrando

Seguía acompañándoos ás leiras. Se non axudaba, non estorbaba para a función de que se trataba. E xa que non podía empuñar a fouciña para segar, nin tiña destreza para atar os mollos do pan xa segado, o meu lugar cando xa non cabía no medio ferrado, colocábanme nunha mantela no cómbaro. E para entreterme, fóronme subministrando algún dos libros que había naquela casa, que aínda había uns cantos, porque en tempos alí vivira un home preocupado polas cousas do país… Así, tanto podía ler un “Manual de veterinaria y equitación”, como unha “Historia sagrada”, que devoraba coa fruición propia do que goza coa lectura e non posúe libros abondos para saciar esa fame. Así que os meus tíos deron en agasallarme cada verán cun par de libros que eu levaba para Vilalba e foron o primeiro xermolo da miña anárquica biblioteca.

No cómbaro tiña por compañía a Pastor, o can, compaña que durou moito tempo… Non porque se tratase dun can que durase toda a miña nenez, senón porque a todos os cans que meus tíos tiveron puxéronlles Pastor de nome.

No banco

Había veces nas que eu non podía acompañar aos meus tíos, pola especial característica do traballo, xa que a miña compaña podía duplicar o traballo mesmo. Isto ocorría cando ían na procura de feixes de herba verde aos prados… O traballo incluía a sega da herba cunha fouciña ou unha gadaña, supoño que polo tamaño que tivese a herba e como fose de plano o prado, case sempre en pendente pronunciada.

Non sei cantas veces ocorreu pero lembro que eu quedaba na casa mentres eles ían coas vacas e á herba…Non debía ser eu aínda moi grande, porque isto ocorreu na Ferraxosa e eu xa era maiorciño cando foron para a capital da parroquia de Ambosores. 

Había na cociña, ademais do banco de respaldo, outros dous bancos de baixar, para sentar á mesa -tamén de baixar-, e un daqueles bancos era o meu repouso. Debía ser despois de comer, que nesta terra a sesta era relixión, e a ela acabei converténdome. E alí quedei eu no banco, en disposición de durmir a sesta, atado cunha corda de xeito que non caese de lado, permanecendo inmóbil, en durmevela, con tranquilidade absoluta ata que miña tía volvese á casa cun inmenso feixe de herba verde na cabeza.

As cousas foron evolucionando, pero non cambiaron demasiado… E foi anos despois, cando eu xa era o acólito temporal do crego da parroquia, don Eduardo, co que aprendín a arte de axudar á misa, vese que un día me deu por non madrugar, e meus tíos non me espertaron e foron traballar coidando que ben podían deixarme durmir, pechando a porta da casa para que ao neno non lle pasarse nada. Nisto que esperto, e escoito a campá da igrexa tocando á misa, e eu pechado na casa. 

A igrexa de Ambosores

Nin se me ocorreu baixar polas cortes, que estaban na parte baixa da casa e por elas podería saír sen problema. Pero non. Estaba no primeiro piso, e decidín que podía saír pola fiestra. A altura era respectable, pero para case todo hai solución, e á beira da casa, non exactamente debaixo, había unha pila de toxos domesticándose para converterse en cama das vacas, e coa irreflexión propia dos poucos anos, boteime a ela desde a fiestra, e dela ao chan, chegando en tempo e forma para axudarlle á misa a don Eduardo.

As miñas responsabilidades, ademais de axudar á misa, eran as de acudir á igrexa -que me impresionaba pola soidade e o silencio que nada turbaba nunca- polas mañás e ás tardiñas, para repoñer as lampadiñas diante do Santísimo, que baixo ningún concepto podía estar ás escuras.

A cousa, sinxela, tiña o seu aquel… Porque as lampadiñas que se utilizaban eran naturais, sacadas dalgunha planta, nas que había que acomodar unha parte horizontal para que se mantivesen na tona do aceite, estirar un pedúnculo que presentaban para que actuase como pabilo, e prenderlle lume, sabendo que aquelo ía durar arredor de doce horas. Misión cumprida!

Ir para crego…

Vivían co crego dúas irmás, María e Xuxa, e de cando en cando recibían visitas de sobriños, un deles que ía para crego. Como corresponde, tanto María como Xuxa tiñan a devoción natural que ser parentes directas dun crego de entón marcaba, axudaban nos temas parroquiais e coidaban de que todo o espiritual funcionase coma un reloxo.

Casa parroquial, anos 70

Como parroquiano temporal e axudante á misa, tiñan comigo unha especial relación, estimándome de tal maneira que coido que chegaron a pensar que había en min material especial como para pensar que puidese ir ao Seminario estudar para crego. Certamente eu non tiña mala nota na parroquia, que sempre me portei ben, e o meu natural non era facer trasnadas fóra das naturais aventuras infantís, que tampouco eran para chamar a atención. Ata que pasou o das vacas.

Aquilo, que eu pensei ía pasar totalmente desapercibido, foi soado. A min non me gustaba nada alindar as vacas, porque había que levalas pola corda. Levalas a pacer polos cómaros era moi aburrido, especialmente porque a min me gustaba ler e dese xeito non podía… Os meus mellores momentos eran cando me libraba das vacas, ben porque pacían soltas, ben porque meus tíos durmían a obrigada sesta que eu non era capaz -daquela- de durmir, e devoraba calquera libro, folla ou folleto que caía nas miñas mans…

Un deses momentos debeu ser un día que levei ás vacas aló pola Leira Nova, cara á Panda do Acibeiro… Fose porque facía moita calor ou porque quixesen ir para a casa, o caso é que as vacas moscaron… Pode que eu axudase, porque xogando cunhas herbas non se me ocorreu outra cousa que facer como se fosen máquinas e funcionasen cun ronroneo ou siseo que se parecía ao fungar das moscas: "shs shs shs shs...". A min debíame chamar a mesma atención que as vacas poñían a este sonido ("shs…shs…shs…shs…"), coidando que era un rabaño de moscas as que se botaban enriba delas, e non coidando que aquel desusado son viñera da miña boca, ergueron as orellas como antenas captadoras da dirección do son, e de inmediato moscaron buscando a boqueira que as levaba á congostra, que máis ou menos a medio quilómetro de distancia as levaría ata a casa…

Sen dubidalo, botei a correr tras delas, con todas as miñas forzas, chamándoas para que parasen…”Marela! Gallarda!” Non lembro máis nomes, pero sei que daquela aínda non se dera en chamar nas aldeas ás vacas cos nomes femininos que logo faría populares a Televisión… Aínda non había Vanessas, nin Jennifer, nin a nai que as pariu… E meus tíos eran tradicionais no nome dos animais, e sería Mona unha que non tiña cornos, Ruba unha que tiraba cara á cor vermella, sen complicarse demasiado, que a fin de contas os nomes das vacas -nin crotales nin nada que se lles parecese- eran cousa interna, e aínda que a vaca se vendese para outro particular, este podía aceptar o nome asignado ou bautizala de novo.

Velaquí que ía eu correndo detrás de catro ou cinco vacas, pola congostra arriba, suando coma un condenado, angustiado pola calor e polo imprevisible da situación, xa que terían que pasar polo centro do pobo naquel correr desaforado, e deume por imprecalas dun xeito que me pareceu natural… “Marela! Gallarda! Fillas do demo! Parade, me cago na puta que vos pariu! Mala morte vos mate, cabronas!”. Non máis, que eu daquela non tiña a capacidade expresiva neste eido que logo fun desenvolvendo, e a cousa quedou en menores, especialmente tendo en conta que a congostra ía por zonas de sombra, onde as vacas descubriron que nin había moscóns nin corrían perigo ningún, e foron calmando ata o punto de que cando chegamos ao centro do pobo elas e máis eu iamos calmados, e chegamos á casa normalmente, aínda que un pouco máis cedo do que esta previsto.

Eu ben pensei que a cousa quedaba así entre as vacas e máis eu, pero non contaba con que nunha das leiras inmediatas estaba María, a irmán maior do crego, que tomou moi boa nota dos meus apuros e expresións, para logo comentarlle confidencialmente a miña tía: “Julito é moi bo, si señor, moi bo. Pero para crego, non. Non lle vexo eu vocación para iso”.

Ao desengano de María en canto ao meu futuro espiritual debeu contribuír tamén unha conversación que tivera comigo no seu momento cando me preguntou que quería ser de maior, e se non me gustaría chegar a ser crego… Eu sei que lle respondín que, claro, que eu de maior quería casar, polo que coidaba que non ía ser posible nin sequera entrar no Seminario. 

E así foi… Non fun ao Seminario, e casei. Pero sempre mantiven moi boas relacións con cregos, que foron e seguen a ser grandes amigos. Claro que, na súa presenza, procuro non dar renda solta ás miñas expresións de mal xenio.

“Misa” no hórreo
    
Para cura, non, pero o feito de ser monago  pesaba naqueles nove ou dez anos… Eu axudaba ao crego, ía acender as lámpadas da igrexa, e no rito atopaba algo especial.

Tanto é así que mentres os demais ían durmir a obrigada sesta, eu ía para debaixo do hórreo a ler. E, algunha vez, con Rafael da Ferraxosa -daquela era Rafaelito, que Rafael era seu pai-, fomos “misar ao hórreo”.

Para “consagrar” collemos algunhas “María Fontaneda” que na forma se parecían á “Forma”, e alá nos fomos. Eu facía de crego, e o meu compañeiro de axudante, que aínda había categorías.

O caso é que sen dúbida non fomos tan silenciosos como coidabamos, e nun momento dado apareceu á nosa beira Suso de Toxeiro, que nos preguntou que estabamos facendo. Deunos tanta vergoña que non lle dixemos nada, simplemente recollemos a impedimenta que comprendía as “María”, algún libro e a saber se algúns “ornamentos”, e demos por concluída a experiencia relixiosa.

Se alguén pode pensar como era posible que estivésemos debaixo do hórreo, hai que dicir que os hórreos pola zona de Ambosores teñen ocos por debaixo, e están construídos sobre muretes. 

Botando man do libro “El Horreo gallego”, de Ignacio Martínez Rodríguez, que a Fundación Barrié de La Maza publicou en 1979, comprobo que este tipo de hórreos, con tres columnas e tornarratos, feito de pedra e madeira, podería ser do tipo Cabanas que desde ese concello coruñés chega ata As Pontes e Ortigueira, ou do tipo Vilalba, que inclúe As Pontes e chega á Serra da Carba. Quizais máis semellante ao de Cabanas. 

O caso é que o hórreo de meus tíos serviu de capela laica para aprendices de crego, de aprendizaxe truncada, sen sabelo, por Suso da Taberna, que era bo amigo daquela e segue séndoo setenta anos despois.