Xentes de aquí

Don Carlos, o médico

Viveiro era a capital da comarca, como Ourol era a do Concello… todo moi lonxe, todo moi grande. Especialmente Viveiro, ao que só se acudía a feiras e celebracións. E a Ourol ao médico… a Don Carlos, ao que meus tíos me levaron nunha ocasión en que querendo eu colaborar nos traballos cotiáns, non se me ocorreu nada mellor que coller unha afiada fouciña para quitarlle a raíz a uns gallos de millo que ían darlle as vacas. Por desgracia, a miña puntería non foi demasiado precisa, e en lugar de dar nos gallos din na man unha fonda cortada que aínda agora, máis de sesenta anos despois, me lembra o feito cando ameaza tormenta.

Non debía haber moitos medicamentos entón para unha cortada así, que a decisión de don Carlos foi que aplicase na ferida Permanganato Potásico, un líquido escuro que lembro ter untado profusamente na ferida, pero aínda así tardou ben en curar, especialmente tendo en conta que alí mesmo me veu picar unha galiña da casa que tivo unha estraña puntería ao ir picar onde non debía.

Carlos Vázquez Penabad

Carlos Vázquez Penabad naceu en Muras en 1904, nunha familia de dez irmáns. Seu pai emigrou a Cuba dezanove veces. A nai sacou adiante a numerosa familia. 

Estudou medicina en Santiago, rematando a carreira en 1930. Exerceu en As Pontes, Ourol… No 1940 viaxa a Madrid para estudar odontoloxía.V olveu a Ourol, onde abriu clínica en 1943. Medico de Apd en Pol, volveu a Ourol en 1949, onde estivo ata 1972, que se trasladou a Viveiro. Xubilado en 1974, volveu a Ourol, onde faleceu en 2001. Estivo casado 69 anos con Juanita Pernas, e tiveron tres fillos.

Vazgalu, no Heraldo de Vivero (06/06/2003), fala de Carlos Vázquez Penabad, que se definía como ”el médico rebelde”, como merecedor de agradecemento sinalando que a maioría dos que o coñeceron “decimos que era el médico humano, desinteresado, esclavo de su profesión; era cotidiano verlo a altas horas de la noche por senderos y corredoiras, para asistir a una parturienta o a otro paciente que precisaba sus servicios, por por todo el incomunicado ayuntamiento de Ourol; haciendo el desplazamiento en sus primeros tiempos a pie o en caballo alquilado, que compartía con el veterinario Maximiliano Boñar González, persona de parecidas dotes. Y cuando cobraba sus servicios era una cantidad irrisoria, que para otros profesionales era ridícula. Muchos de ellos lo primero que preguntaban era si llegaba el coche al domicilio del enfermo, y en caso contrario ya no se desplazaban”.

Moitos nenos de Ourol foron bautizados como Carlos na honra deste médico singular.

En La Voz de Galicia (05/05/2007), publícase referencia, dentro da Festa interxeneracional de avós e netos, sobre “Vecinos de Orol distinguidos”. Infórmase de que o Concello honrou a veciños de traxectoria profesional e humana destacada, e que a Praza do Concello xa leva o nome do Dr. Carlos Vázquez Penabad.

Condecorouse coa Medalla de Ourol a diversas institucións e persoas, algunha a título póstumo, honrándose aos hosteleiros do último cuarto de século, estando entre eles a Taberna de Tojeiro, en Ambosores.

María Antonia da Pena e Lino, o seu xenro

Vivía María Antonia na Pena, nunha Mesopotamia que quedaba entre os dous ríos que forman o Sor, unha pequena fermosura onde creo que só había dúas casas… a de Penabad e a de María Antonia da Pena.

Para min, que daquela era lector de Selecciones del Reader Digest na edición castelán, onde cada número incluía un traballo titulado “mi personaje inolvidable”, ese personaxe era María Antonia.

Miúda, pequeniña, vestida de negro… viúva, con varias fillas e un fillo discapacitado. Era a nai de Virginio da Pena, un rapaz que vivía libre unha vida sen valados, correndo, mirando, xogando… sendo o olliño dereito de María Antonia, que sabía que aquel rapaz era moi especial e precisaba tamén unha especial atención.

María Antonia era o que hoxe se chamaría cabeza de familia monoparental… soa na vida con aquel fillo. As fillas casaran e só unha, Dorinda, quedara na Pena co seu home, Lino. E o seu fillo José Antonio, compañeiro meu de xogos infantís. Outra medio emparentara comigo. Xa se sabe como son as familias do rural: a filla de María Antonia casara cun irmán de meu tío político, José Sierra Bellas. Pero por aquelo dos prolongados parentescos, resulta que viñera emparentar coa familia e, no grado que fora, era familia nosa. Pasou moito tempo e non volvín saber de María Antonia, nin de Virginio, e filla e xenro viñeron vivir á capital de Ambosores -o mesmo que os meus tíos herdaran a Consuelo, eles aos vellos de Durán, dos que Lino era parente- e José Antonio fora para Ferrol, destino laboral de varios ambosoreños na época en que Ferrol era un polo de desenvolvemento.

Que por que era María Antonia da Pena o meu personaxe inesquecible? Primeiro, porque era viúva coma miña nai, e coma ela coidaba dun fillo e traballaba coma un home. Máis ca moitos homes.

María Antonia gobernaba casa e facenda, traballaba na terra, traballaba sempre. Medrou moitos enteiros na miña consideración cando chegou un día á casa dos meus tíos coa pretensión de mercarlles unha finca, creo que era un prado, que eles tiñan entre a Pena e a Ribeira, que a ela lle viña ben para completar o seu lugar, mentres que aos meus tíos nin lles ía nin lles viña. Non tiñan fillos, a finca quedaba lonxe, e tiñan abondo que atender moito máis de preto. Non recordo como foi o trato, pero María Antonia volveuse para A Pena coa finca que pretendía mercar.

Houbo un tempo que a María Antonia lle deu por renovar ou ampliar a súa casa, e trasladou desde non sei onde, pero alomenos desde O Sisto, o material na cabeza. Non invento isto, que fun testemuña daquela heroicidade. 

Entre o Sisto e Ambosores daquela xa había unha estrada que ao mellor non pasaba da Carcallosa, pero xa pasaba polo Pé da Veiga, os Campos... Santar, quedaba aló enfronte… E para poder facer un trazado xeitoso construíran a estrada bastante máis alta na ladeira do monte ca o vello camiño de carro que ía polo fondo do val… E aínda que iamos a pé desde o Sisto, e teño ido algunhas veces pola vella congostra, demos en ir pola estrada, que era menos costenta, tiña menos curvas e parecía máis curta.

Era, pois, unha vez, cando María Antonia da Pena andaba a facer obras na súa casa, que con miña tía ía cara ao Sisto, e vimos aló embaixo, na congostra, unha porta que se movía… Como se ía mover unha porta? Pois si, movíase. Fixámonos, e vimos que alguén camiñaba en dirección a Ambosores, cunha porta na cabeza. Unha porta desas daquela moi modernas, contrachapada, destinada a unha casa que se quería modernizar.

Debaixo daquela porta en movemento ía María Antonia da Pena, que levaba na cabeza unha porta para a súa nova casa. Alomenos, desde O Sisto… E tirando polo baixo, pola estrada, desde O Sisto ata A Pena, había seis ou sete quilómetros. Polo camiño vello, máis, e máis difíciles. Eu era un neno, pero aquela porta en movemento con señora miúda debaixo, que me lembraba o traballo das formigas carretando para o formigueiro pesos moito maiores ca os delas, quedoume gravado a lume, non na memoria senón na alma. E converteuse na miña personaxe inesquecible.

Seu xenro, Lino da Pena, Lino Pernas Penabad, que hai moitos anos subiu da Pena ata Ambosores, foi moito tempo o único habitante permanente da capitalidade da parroquia. Vivía só desde a morte da súa muller, anos atrás. E tiña un excelente carácter e gozaba dunha saúde perfecta.

Lino, como toda a parroquia, chamábame Julito, aínda cando eu andaba polos sesenta e pico anos. Coñecérame de moi neno. Durante moito tempo, aínda que non todo o ano, eramos veciños.

En 2011, Lino era obxecto de atención informativa, (La Voz, A Mariña, 05/12/2011), nunha páxina que proclamaba que na Mariña, máis de catro mil anciáns vivían sós. Tiña daquela 89 anos, e facía sete que morrera Dorinda, a súa muller. Na foto aparecía co seu neto. 

Susana L. Montes (El Progreso, 26/03/2017) fala de e con Lino Pernas Penabad. Non se menciona Ambosores, o lugar onde daquela era o único habitante, si indica que daquela tiña 94 anos e había 13 que morrera a súa muller. Comentaba que “o meu can faime moita compañía, porque hai días que non falo con ninguén”; manexábase á perfección aínda que “coas rodas un pouco pinchadas, pero polo demais…”. Contaba que había días que non cruzaba palabra con ninguén, pois os coches do supermercado e da panadería pasaban un par de veces por semana, aínda que ás veces pasaban axentes da Garda Civil que se achegaban a facerlle unha visita. Fala do seu fillo que vive en Ferrol, “é o meu taxista”, pero tiña claro que “mentras me defenda non me vou daquí, porque na súa casa cada un vive ao seu aire”.

En El Progreso (A Mariña) do 11/07/2015, unha foto de Lino lembra os seus 92 anos, e que é un dos poucos habitantes "que quedan no que el chama A capital de Ambosores".

O 1 de maio de 2018 La Voz de Galicia daba a noticia do pasamento do “último veciño de A Igrexa”, Lino Pernas Penabad, aos 95 anos, lembrándoo como o home feliz que nos últimos anos conseguira recuperar a Festa das Ascensión, e “abría a vella escola onde aprendera a ler, agora xa valeira”.

Jaime Fernández Rey

Con Jaime (fillo de Vicente Fernández e Victorina Rei, veciños porta con porta cos meus tíos), fun pola beira do río para que me ensinase un dos seus secretos, que supoño poucos coñecían… Era preto do muíño da luz, e fomos pola beira, onde había pouca auga… Se para o muíño da luz había unha pequena represa, e logo un caneiro que levaba a auga ao rodicio e este producía luz, Jaime fixera na beira unha pequena represa que desviaba auga por un pequeno caneiro, que movía… ¡un muíño pequeniño!

El fixera a represa, o caneiro, e construíra con paíños un muíño que funcionaba. Era rudimentario, é verdade, pero movíase… E tiña unhas pequenas palas que recibían a auga en movemento, e ao dar voltas foi para min o exemplo perfecto de como un neno podía atopar no río de Ambosores o mellor xoguete do mundo. Nin lle tocamos a aquel artiluxio que funcionaba sen interrupción… Fómonos, e quedou funcionando. Parecía eterno, o movemento continuo. Non volvín saber del, e prefiro pensar que aínda agora, nun recanto daquel fermoso río, segue dando voltas sen fin coma un sarillo.

O carteiro (Como en tempos dos romanos)

Lembrei ao carteiro de Ambosores lendo unha entrevista que María Piñeiro lle fixo en El Progreso (29/06/2017) a José Carro Otero, presidente da Real Academia de Medicina y Cirugía de Galicia sobre o coñecemento que os romanos tiñan da medicina.

Falaba o profesor dun romano que sufriu unha amputación dunha perna, e comentaba: “usó durante un tiempo una pata postiza. Imagínese un palo al que arriba, forrado para que no lastime, se le hace una especie de copa. El muñón se mete en esa copa y con las correas se sujeta a la pierna. Al caminar, como el hueso es más bien convexo, se redondea y hace un inverso de la copa cóncava que se le ha puesto”.

Vendo o comentario do profesor sobre a solución que se lle daba no tempos dos romanos, lembrei a Antón da Carcallosa, carteiro de Ambosores e da contorna. Perdera unha perna na guerra e andaba grazas a unha solución similar, se ben lembro que era gallada e o muñón da perna encaixaba no medio. Non se avanzara moito en case dous mil anos de civilización nesta terra.

Parece un contrasentido, pero para compensar a minusvalía sufrida na guerra concedéranlle a praza de carteiro, que servía a cabalo e entregaba as cartas en Ambosores un par de veces á semana, recollendo de paso o correo para enviar. E cando calquera quería mandar unha carta fóra do día da entrega tiña a solución de achegarse á Carcallosa, un pequeno paseo, e depositala para o seu envío.

En 1965 entra como carteiro José Cao Gato (n.1934), que enlazaba en Ourol para servir o correo a Ambosores, e ocuparía o posto durante trinta e cinco anos.